Կառավարությանը հսկելու և երկրի կառավարմանն ակտիվորեն մասնակցելու համար քաղաքացիներն անհրաժեշտ տեղեկության կարիք ունեն: Նրանք իրավունք ունեն ստանալ հասարակական հետաքրքրություն ներկայացնող կամ իրենց անձնական շահերը շոշափող, պետական մարմինների գործողությունների մասին տեղեկություններ։ Միաժամանակ, քաղաքացիները պետք է պատշաճ տեղեկացվեն նախատեսվող կամ ընդունված որոշումների մասին:

Միայն այս կերպ քաղաքացիները կարող են պատշաճ վերահսկողություն իրականացնել պետական իշխանության գործունեության նկատմամբ: Եվրախորհրդի (ԵԽ) Նախարարների Կոմիտեի 2002թ. ընդունված «Պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիության վերաբերյալ» հանձնարարականում նշվում է, որ տեղեկատվության ազատությունը հանրությանը հնարավորություն է ընձեռում ճիշտ ընկալել և առանցքային կարծիք կազմել այն հասարակության վերաբերյալ, որում ինքն ապրում է, և այն իշխանությունների մասին, որ ղեկավարում է իրեն` միևնույն ժամանակ խթանելով հասարակության շահերին առնչվող խնդիրների լուծմանը քաղաքացիների մասնակցությունը, խթանում է պետական կառավարման մարմինների արդյունավետությունը և օգտակարությունն ու օգնում վերջիններիս պահպանել իրենց ամբողջականությունը` խուսափելով կո­ռուպցիայի վտանգից, նպաստում է պետական կառավարման մարմինների օրինականության հաստատմանը` իբրև հանրային ծառայություններ մատուցողների, և պետական իշխանության նկատմամբ հասարակության վստահության ամրապնդմանը*:

Տեղեկատվության ազատության մասին առաջին իրավական ակտն ընդունվել է Շվեդիայում 1766թ.: Սակայն տեղեկատվության ազատության դասական ձևակերպումը մարդու իրավունքների ժամանակակից կոնտեքստով հիմնադրվում է Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում: 1946թ. ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի որոշմամբ ընդունվում է**. «Տեղեկատվության ազատությունը մարդու հիմնարար իրավունքներից է և մյուս բոլոր ազատությունների անկյունաքարը: Այն կենսական նշանակություն ունի աշխարհում խաղաղություն և առաջընթաց ապահովելու համար:

Պետությունների միջև փոխըմբռնումը և համագործակցությունն անհնար է առանց արթուն և առողջ հասարակական կարծիքի, որն էլ, իր հերթին, ամբողջովին կախված է տեղեկատվության մատչելիությունից: Տեղեկատվության ազատությունը ներառում է անարգել կերպով տեղեկատվություն հավաքելու, փոխանցելու և տարածելու իրավունքը այլուր և ամենուր»:

Ներկայումս տեղեկատվության ազատությունը հատկապես կարևորվում է որպես կոռուպցիայի դեմ պայքարի լավագույն միջոց: ԱՄՆ-ի Գերագույն դատարանի դատավոր Լուիս Բրանդեի հայտնի արտահայտությունը հիմնավորում է այս միտքը. «Մի փոքր արևի լույսը լավագույն ախտահանումն է»***: Պետական կառավարման համակարգի զարգացումը պահանջում է ընդլայնել պետական մարմինների գործունեության հրապարակայնությունը և թափանցիկությունը, հաշվետվողականությունը և քաղաքացիական հասարակության ներգրավումը և մասնակցության ապահովումը որոշումների ընդունման գործընթացում:
Այսպիսով, ինչո՞վ է բարելավում մեր կյանքը տեղեկատվության ազատությունը:

-------------------------------------
*Զանգվածային տեղեկատվության բնագավառը Եվրոպայի խորհրդի փաստաթղթերում, Երևան, 2003, էջ 210:
*** https://undocs.org/en/A/RES/59(I)
**Freedom of Information: A Comparative Legal Study by Toby Mendel, UNESCO 2003, p. 4:

Պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիության մասին ԵԽ կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը սահմանում է պաշտոնական փաստաթղթերի հասանելիության իրավունքը. Կողմերից յուրաքանչյուրը պետք է երաշխավորի յուրաքանչյուրի իրավունքը՝ հարցման հիման վրա ստանալ պետական մարմինների կողմից պահվող պաշտոնական փաստաթղթեր` առանց որևէ խտրականության։ Մարդիկ իրավունք ունեն ստանալ բոլոր այն տեղեկությունները, որոնք անհրաժեշտ չէ գաղտնի պահել։ Այ­սինքն` կան­խա­վար­կածը բա­ցութ­յունն է, իսկ տե­ղե­կութ­յան սահ­մա­նա­փա­կու­մը՝ բացա­ռութ­յու­նը։ Տեղեկությունը կարող է մարդուց գաղտնի պահվել միայն, եթե կա այն գաղտնի պահելու անհրաժեշտություն և համապատասխան իրավական կարգավորում։

Մարդիկ այս իրավունքից պետք է օգտվեն առանց խտրականության։ Անկախ նրանից՝ դիմողը լրագրող է, քաղաքացի, երիտասարդ, թե ծերունի, հասարակական կազմակերպություն, թե օտարերկրացի, ՀՀ-ում բոլորը ունեն տեղեկություն ստանալու իրավունք։ Դիմողները նաև պարտավոր չեն հիմնավորել տեղեկություն ստանալու իրենց հարցումները։ Մյուս կողմից, պաշտոնյաները պարտավոր են լիարժեք հիմնավորել տեղեկության մերժումները։

Հոդվածից պարզ է դառնում, որ մարդիկ ունեն ոչ միայն տվյալ տեղեկությանը ծանոթանալու կամ տվյալ փաստաթղթում առկա տեղեկությունը ստանալու իրավունք, այլև տվյալ պաշտոնական փաստաթղթի պատճեն ստանալու իրավունք:

Այսպիսով, «տեղեկություն» եզրույթը վերաբերում է միայն այն տեղեկություններին, որոնք ստացվել կամ ձևավորվել են ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով: Հասկացությամբ նաև սպառիչ ձևով թվարկված են այն նյութական կրիչները (տեքստային, էլեկտրոնային փաստաթղթեր, ձայնագրություններ, տեսագրություններ, լուսաժապավեններ, գծագրեր, սխեմաներ, նոտաներ, քարտեզներ), որոնց վրա ամրագրվում է տեղե­կությունը: Կարևոր է, որ Օրենքը տեղեկություն է դիտում ոչ միայն ավանդական կրիչի վրա առկա տվյալները, այլև չի դնում կրիչի որևէ սահմանափակում` էլեկտրոնային, թե ֆիզիկական:

Փաստորեն, դրանք տեղեկություններ ունեցող հետևյալ մարմիններն ու անձինք են.

» պետական մարմիններ (օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանության մարմինները),
» տեղական ինքնակառավարման մարմիններ,
» պետական հիմնարկներ,
» պետական և տեղական բյուջեներից ֆինանսավորվող կազմակերպություններ,
» հանրային նշանակության կազմակերպություններ,
» դրանց պաշտոնատար անձինք:

Նշված իրավաբանական և ֆիզիկական անձինք համարվում են տեղեկատվություն տնօրինող, եթե ոչ միայն ունեն փնտրվող տեղեկությունը, այլև ունեն տեղեկությունը տնօրինելու իրավունք, այսինքն` փնտրվող տեղեկության ճակատագիրը որոշելու (տվյալ դեպքում` տեղեկությունը տրամադրելու, չտրամադրելու կամ հրապարակելու) իրավաբանորեն ապահովված հնարավորություն:

«Հանրային նշանակության կազմակերպություն» հասկացությամբ սահմանված են այն «ոչ պետական» կազմակերպությունները, որոնք Օրենքի իմաստով համարվում են տեղեկություն տնօրի­նողներ, որոնց վրա տարածվում է Օրենքով սահմանված՝ տեղեկությունների հրապարակման, տեղեկություն փնտրելու և ստանալու կարգը:

Ա. ապրանքային շուկայում մենաշնորհ կամ գերիշխող դիրք ունեցող կազմակերպություններ.
«Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի համաձայն` «Տնտեսվարող սուբյեկտն ապրանքային շուկայում համարվում է գերիշխող, եթե նա որպես մատակարար կամ սպառող` չունի մրցակից կամ չի հանդիպում որևէ էական մրցակցության, իրացման ծավալներով գրավում է տվյալ ապրանքային շուկայի առնվազն մեկ երրորդը»:

Բ. առողջապահության, սպորտի, կրթության, մշակույթի, սո­­ցիալական ապահովության, տրանսպորտի և կապի, կոմունալ ոլորտ­ներում հանրությանը ծառայություններ մա­տուցող ոչ պե­տական կազմակերպությունները։
Թվարկված բնագավառների ընտրությունը պատահական չէ, քանի որ դրանք բոլորն էլ առնչվում են հասարակության լայն շերտերի կենսական շահերին` տնտեսական, սոցիալական և մշակութային պահանջմունքներին: Դրանք են, օրինակ, մասնավոր բուհերը, դպրոցները, հիվանդանոցները, որոնք ևս պարտավոր են տեղեկություն տրամադրել:

Տեղեկատվության ազատության մասին ՀՀ օրենսդրությամբ տեղեկություն ստանալու իրավունքը յուրաքանչյուրի՝ ինչպես իրավաբանական, այնպես էլ ֆիզիկական անձանց իրավունքն է։ Հարցում կարող են ներկայացնել ինչպես քաղաքացիները, այնպես էլ օտարերկրացիներն ու քաղաքացիություն չունեցող անձինք։ Տեղեկություն ստանալու հարցում կարող են ներկայացնել նաև իրավաբանական անձինք՝ ԶԼՄ-ները, ՍՊԸ-ները և այլն։

Տեղեկատվության ազատության ապահովման ոլորտում տեղեկություն տնօրինողը պարտավոր է օրենքով սահմանված կարգով՝ (…)
5) նշանակել տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձին։ Նույն օրենքի 13-րդ հոդվածի համաձայն՝
1. Տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձը կարող է լինել տեղեկություն տնօրինողի նշանակած պաշտոնատար անձը կամ տեղեկություն տնօրինողի ղեկավարը։ Տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձն օրենսդրությամբ սահմանված կարգով.
1) ապահովում է տեղեկատվության ազատության ապահովման ոլորտում տեղեկատվություն տնօրինողի պարտականությունների իրականացումը,
2) տեղեկություն փնտրողին մատչելի ձևով բացատրում է տեղեկության տրամադրման կարգը, պայմանները և ձևերը,
3) մշակում է ստացված հարցումների վիճակագրական և ամփոփ տվյալները։

ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշմամբ նախատեսվել են ՏԱ պատասխանատուի ինստիտուտի ներդրման կանոններ (Որոշման Հավելված 1-ի 2-5 կետեր):
2. Տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձ կարող է լինել տեղեկատվություն տնօրինողի նշանակած պաշտոնատար անձը կամ տեղեկատվություն տնօրինողի ղեկավարը:
3. Տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձը՝
1) ապահովում է «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված տեղեկատվություն տնօրինողի պարտականությունների իրականացումը,
2) տեղեկություն փնտրողին մատչելի ձևով բացատրում է տեղեկության տրամադրման կարգը, պայմանները և ձևերը,
3) մշակում է ստացված հարցումների վիճակագրական և ամփոփ տվյալները:
4. Տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձի պարտականությունները նշվում են վերջինիս՝ որպես տեղեկատվության ազատության համար պատասխանատու պաշտոնատար անձ նշանակելու մասին համապատասխան իրավական ակտում կամ պարտականությունները սահմանող այլ իրավական ակտում:

ՏԱ պատասխանատուն պետք է տեղյակ լինի տվյալ մարմին մուտք եղած տեղեկություն ստանալու բոլոր հարցումներից, անգամ եթե ինքը չի պատրաստում պաշտոնական պատասխանները։ Տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձի հետ կապ հաստատելու տվյալները (էլեկտրոնային փոստի հասցեն, հեռախոսահամարը) անհրաժեշտ է հրապարակել տեղեկություն տնօրինողի պաշտոնական կայքում:

Նշենք, որ Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնը պետական մարմիններից ստացված պաշտոնական տեղեկության հիման վրա պարբերաբար կազմում և հրապարակում է պետական կառավարման բոլոր մարմինների ՏԱ պատասխանատուների միասնական ամբողջական ցանկ՝ կոնտակտային տվյալներով։ Վերջին թարմացումը կատարվել է 2020թ. սեպտեմբերին, որը հասանելի է հետևյալ հղմամբ՝ http://www.foi.am/hy/articles/item/1879/։

2011թ. ՀՀ-ը միացել է Բաց կառավարման գործընկերություն միջազգային նախաձեռնությանը՝ ընդունելով գործողությունների 4 ծրագիր՝ ուղղված կառավարման թափանցիկության և հաշվետվողականության ապահովմանը։ Մշակված չափանիշներից մի քանիսը բխում են գործողությունների ծրագրերով ստանձնած հանձնառություններից։

Պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիության մասին ԵԽ կոնվենցիան պրոակտիվ հրապարակայնությունը սահմանում է որպես տեղեկատվության մատչելիության սկզբունքներից մեկը։ Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Սեփական նախաձեռնությամբ և ըստ անհրաժեշտության, հանրային մարմինը պետք է անհրաժեշտ միջոցներ ուղեցույցի իր տնօրինման տակ գտնվող ընդհանուր հետաքրքրության պաշտոնական փաստաթղթերը հանրայնացնելու համար՝ հրապարակայնությանը և հանրային կառավարման արդյունավետությանը նպաստելու և հանրության իրազեկ մասնակցությունը խթանելու նպատակով»։

Կոնվենցիայի պարզաբանման հաշվետվության մեջ բացատրվում է, թե որն է «ընդհանուր հետաքրքրության պաշտոնական փաստաթուղթը»։ Դրանք այն տեղեկություններն են, որոնք պետք է հրապարակվեն առանց տեղեկություն ստանալու հարցման անհրաժեշտության, ինչպիսիք են՝ կառուցվածքին, անձնակազմին, բյուջեին, գործունեությանը, կանոններին, քաղաքականությանը (policies), որոշումներին, պետական մարմնի լիազորությունների պատվիրակմանը, տեղեկություն ստանալու իրավունքին և պաշտոնական փաստաթղթեր ու հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող ցանկացած այլ տեղեկություն ստանալու ընթացակարգերին վերաբերող փաստաթղթերը։

Բոլոր այն փաստաթղթերը, որոնք ապահովում են, որ քաղաքացիները կարծիք ձևավորեն իրենց կառավարող մարմինների մասին և մասնակից լինեն որոշումների կայացման գործընթացին, պետք է հրապարակվեն պետական մարմնի սեփական նախաձեռնությամբ։

Սրանից բխող մյուս կարևոր պայմանն այն է, որ սեփական նախաձեռնությամբ հրապարակված տեղեկությունը պետք է իսկապես հասանելի ու մատչելի լինի մարդկանց համար։ Այն պետք է ներկայացվի այնպես, որ հեշտ լինի գտնելը, իսկ ընթերցելիս՝ պարզ և հասկանալի։ Կոնվենցիայի պարզաբանման հաշվետվությունն անդամ պետություններին խորհուրդ է տալիս ազգային օրենսդրությամբ սահմանել պրոակտիվ հրապարակման կանոններ՝ այդպիսով նաև խթանելով առանց հարցումների տեղեկությունները մատչելի դարձ­­­նելու քաղաքականությունը։

ՀՀ-ում վերոնշյալ կանոնները սահմանվել են 2003թ. ընդունված «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածով։ Հոդվածում ամրագրված է 13 խումբ տեղեկությունների պրոակտիվ հրապարակման պահանջ, որին մանրամասն կանդրադառնանք ստորև ենթաբաժնում։ ՀՀ կառավարության 2016թ. հունվարի 1-ից ուժի մեջ մտած N 1204-Ն որոշմամբ (այսուհետ՝ Որոշում) նախատեսվեցին պրոակտիվ հրապարակայնության խթանման լրացուցիչ երաշխիքներ։

Ի դեպ, պարտադիր հրապարակման ենթակա են նաև դրանցում կատարվող փոփոխությունները՝ 10-օրյա ժամկետում: Օրենքի 7-րդ հոդվածի 4-րդ կետով սահմանվում է. սույն հոդվածի 3-րդ մասում նշված տեղեկություններում կատարված փոփոխությունները հրապարակվում են դրանք կատարվելուց հետո 10-օրյա ժամկետում։ Պաշտոնական կայքերում պետք է հնարավորինս սեղմ ժամկետում հրապարակվեն օրենքով սահմանված պարտադիր հրապարակման ենթակա բոլոր փաստաթղթերը և տեղեկությունները՝ լիար­ժեքութ­յան, ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան, ար­դիա­կա­նութ­յան, մատ­չե­­ լիութ­յան սկզբունք­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան։

Այնուհետև, պետք է ապահովել դրանց ժամանակին թարմացումը (օրինակ՝ մարմնի կողմից գաղտնազերծված փաստաթղթերը, դրամաշնորհների վերաբերյալ փաստաթղթերը և այլն)։ Այս տեղեկությունները տեղեկություն տնօրինողի պաշտոնական կայքում պետք է հրապարակվեն ժամանակին, ամբողջական, բաց տվյալներ ֆորմատով, մատչելի և հասանելի հասարակության յուրաքանչյուր անդամի համար։ Անհապաղ հրապարակելու պահանջը. ՏԱ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` տեղեկություն տնօրինողն անհապաղ հրապարակում է կամ այլ մատչելի միջոցով հանրությանը տեղեկացնում է իր տնօրինության տակ գտնվող այն տեղեկությունը, որի հրապարակումը կարող է կանխել պետական և հասարակական անվտանգությանը, հասարակական կարգին, հանրության առողջությանն ու բարքերին, այլոց իրավունքներին և ազատություններին, շրջակա միջավայրին, անձանց սեփականությանը սպառնացող վտանգը:

Կարևոր է նաև պաշտոնական ռեսուրսների միջոցով տեղեկատվության ազատության իրավունքի մասին տեղեկատվության պրոակտիվ հրապարակումը, այլ կերպ ասած՝ տեղեկություն՝ տեղեկություն ստանալու իրավունքի մասին: Կարևոր է, որ պետական մարմինները հանրությանը տեղեկացնեն տեղեկություն ստանալու և տրամադրելու օրենսդրական հիմքերի մասին, տան հասկանալի պարզաբանումներ և վիճակագրական տվյալներ:

Համաձայն ՀՀ կառավարության 2015թ. N 1204-Ն որոշման 6-րդ կետի՝ տեղեկատվություն տնօրինող մարմինները պարտավոր են իրենց պաշտոնական կայքերում հրապարակել տեղեկություն ստանալու հարցում­ների օրինակելի ձևերը և դրանք լրացնելու վերաբերյալ ցուցումներ։ Ցանկալի է, որ մարմիններն իրենց պաշտոնական կայքերում առանձնացված բաժիններում համակարգված տեղեկություն հրապարակեն տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ՝ ինչ է տեղեկատվության ազատությունը, ինչպես ներկայացնել տեղեկություն ստանալու հարցում, հաճախ տրվող հարցեր և պատասխաններ, ՏԱ Օրենքը և դրա մեկնաբանությունները, ՏԱ վիճակագրությունը և այլն։ Ստացված հարցումների վերաբերյալ վիճակագրական և ամփոփ տվյալները ներառված են ՏԱ մասին ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի 3-րդ կետում որպես պարտադիր հրապարակման ենթակա տեղեկություններ։

ՏԱ հարցումների վիճակագրության հրապարակմանն անդրադառնում է նաև ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշումը։ Կարգն ամրագրում է, որ ՏԱ հարցումների վիճակագրությունը վարվում է ըստ հարցումների բովանդակության։ Համաձայն Որոշման 1-ին հավելվածի 8-րդ կետի՝ վիճակագրությունն իրականացվում է ըստ բանավոր, գրավոր, վերահասցեագրված, մերժված և բավարարված հարցումների: Վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րն առն­վազն պա­րու­նա­կում են ստաց­ված հար­ցում­նե­րի ընդ­հա­նուր թի­վը և տե­սա­կը: Ա­մե­նամ­յա վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րը հրա­պա­րակվում են տե­ղե­կատ­վութ­յուն տնօ­րի­նո­ղի պաշ­տո­նա­կան կայքում:

Ստացված հարցումների վիճակագրության հրապարակումն ինքնանպատակ չէ։ Հարցումների թվաբանական ու բովանդակային վիճակագրությունը կարող է մարմնին օգնել ավելի արդյունավետ կազմակերպել պրոակտիվ հրապարակայնության գործընթացը, ճիշտ դնել առաջնահերթությունները և ըստ այդմ բարեփոխել մշակված-իրականացվող քաղաքականությունը։ Առանձնացված վիճակագրությունը վարելու և հրապարակելու նախադրյալներից է ստացված հարցումները մարմնի ներքին փաստաթղթաշրջանառության համակարգում առանձնացված գրանցելը, ինչն էլ հետագայում թույլ կտա առանձին ստանալ տեղեկություն ստանալու հարցումների վիճակագրական պատկերը: Այսպիսով, տեղեկատվության մատչելիության լիարժեք ապահովման համար անհրաժեշտ է պաշտոնական կայքերում պրոակտիվ հրապարակել տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ առան­ձին բաժին՝ համակարգված և լիարժեք բովանդակությամբ, որտեղ առկա կլինի հետևյալը.

» տեղեկություն ստանալու հարցումների օրինակելի ձևերը
» տեղեկատվության ազատության պատասխանատու անձի անուն, ազգանունը, կոնտակտային տվյալները,
» տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ ամենամյա վիճակագրությունը,
» հաճախ տրվող հարցերը և դրանց պատասխանները,
» տեղեկություն տրամադրելու կարգը,
» հանգամանալից խորհրդատվություն տեղեկություն ստանալու ընթացակարգի վերաբերյալ, որը քաղաքացիներին հասկանալի և մատչելի կբացատրի՝ ինչպես դիմել և ստանալ տեղեկություն պետական կառավարման մարմնից։

Դրանք են.
» Պաշտոնական փաստաթղթին ծանոթանալու դիմումով պետք է զբաղվի տվյալ փաստաթուղթը տնօրինող ցանկացած պետական մարմին:
» Պաշտոնական փաստաթղթեր ստանալու մասին դիմումներին պետք է արձագանքել հավասարության սկզբունքով:
» Պաշտոնական փաստաթղթին ծանոթանալու մասին դիմումը պետք է արագ արձագանք ստանա: Որոշումը պետք է կայացվի, դրա մասին տեղյակ պահվի և այն իրականացվի նախապես սահմանված ժամանակահատվածում:
» Պետական իշխանությունը պետք է հնարավորության դեպքում օժանդակի դիմողին պաշտոնական փաստաթուղթը գտնելու հարցում, սակայն պետական իշխանության պարտականությունների մեջ չի մտնում պատասխանել այն փաստաթղթի հարցմանը, որը հնարավոր չէ գտնել:

Մարդիկ կարող են դիմել բանավոր և գրավոր (այդ թվում՝ էլեկտրոնային) հարցմամբ։ Բա­նա­վոր հարց­ման պատասխանը տրվում է բա­նա­վոր՝ հարցումը լսելուց հետո անհապաղ կամ հնարավորինս սեղմ ժամկետում: Դիմողի ցանկությամբ բանավոր հարցմանը կարող է տրվել նաև գրավոր պատասխան («Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 9):

ՀՀ կառավարության 2018թ. ապրիլի 26-ի 524-Ն որոշմամբ ներդրվել է հարցումների միասնական www.e-request.am հարթակը: Հարթակի նպատակն է քաղաքացիներին ընձեռել հնարավորություն էլեկտրոնային եղանակով ներկայացնել հարցում, դիմում կամ բողոք տեղեկատվություն տնօրինող պետական մարմիններին և էլեկտրոնային եղանակով ստանալ պատասխան: Հարթակը ներկայում միացված է բոլոր պետական կառավարման մարմինների Մալբերի էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառության համակարգին։ Այն զգալիորեն հեշտացրել ու արդյունավետ է դարձրել տեղեկություն ստանալու հարցումներ ներկայացնելու գործընթացը։ Համաձայն ՀՀ կառավարության 2015թ. N 1204-Ն որոշման 6-րդ կետի՝ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների պաշտոնական կայքում պետք է առկա լինի էլեկտրոնային հարցումների միասնական հարթակի հղումը:

Հաշվի առեք, որ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը դիմողից չի պահանջում նշել փնտրվող փաստաթղթի ճշգրիտ անվանումը կամ համարը: Պահանջվում է միայն տալ փնտրվող տեղեկության հստակ և հասկանալի նկարագրությունը, ինչը հնարավորություն կտա համապատասխան պաշտոնատար անձին գտնել և տրամադրել պահանջվող տեղեկությունը: Տեղեկություն տնօրինողը պետք է մշակի և իր պաշտոնական կայքում հրապարակի տեղեկություն ստանալու ձևանմուշը, որը պետք է լինի պարզ և հասկանալի դիմողների համար հարցման գործընթացն առավել դյուրին դարձնելու համար: Համաձայն ՀՀ կառավարության 2015թ. N 1204-Ն որոշման 6-րդ կետի՝ տե­ղեկատվություն տնօրինող մարմինները պարտավոր են իրենց պաշտոնական կայքերում հրապարակել տեղեկություն ստանալու հարցումների օրինակելի ձևերը և դրանք լրացնելու վերա­բերյալ ցուցումներ։ Նշենք, որ մարմինները հիմնականում տեղադրել են հարցման օրինակելի ձևի՝ Ինֆորմացիայի ազա­ 30 տության կենտրոնի մշակած և տրամադրած տարբերակը։ Որպես լավ օրինակ կարող ենք նշել ՀՀ կառավարության և Արտաքին գործերի նախարարության կայքերը։ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 9-րդ հոդվածով սահմանվում են հարցմանը ներկայացվող պահանջները. Գրավոր հարցումը պետք է համապատասխանի օրենքով սահմանված պահանջներին, հակառակ դեպքում դրան կարող եք ընթացք չտալ։ Գրավոր հարցման մեջ դիմողը պարտադիր պետք է նշի.
» անունը, ազգանունը,
» քաղաքացիությունը,
» բնակության, աշխատանքի կամ ուսումնական հաստատության գտնվելու վայրը (իրավաբանական անձի դեպքում՝ դրա անվանումը, գտնվելու վայրը):
» Գրավոր հարցումը պետք է ստորագրված լինի:

Դիմողից չի կարելի պահանջել պահանջվող տեղեկության հիմնավորում: Ճիշտ հակառակը: Պետական մարմինն է պարտավոր տեղեկության տրամադրումը մերժելու դեպքում գրավոր տրամադրել մերժման պատճառները և օրենքով սահմանված հիմքերը: Եթե ստացել եք օրենքին չհամապատասխանող հարցում, ապա դա հիմք չէ հարցումը միանգամից մերժելու համար (օրինակ` այն անստորագիր է)։ Հնարավորության դեպքում անհրաժեշտ է օգնել դիմողին հարցումը ճիշտ ձևակերպելու խնդրում: Իսկ եթե հարցում ներկայացնողը հաշմանդամություն ունենալու պատճառով ի վիճակի չէ գրավոր ձևակերպել հարցումը, անհրաժեշտ է օգնել նրան՝ օրինակ՝ բանավոր ներկայացված հարցումը գրավոր ձևակերպելով: Պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիության մասին Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածը սահմանում է նաև, որ անհրաժեշտ է դիմողին հնարավորինս օգնել նույնականացնել պահանջվող փաստաթուղթը։

Դիմողներին աջակցելը գործընթացի կարևոր բաղադրիչ է։ Լավ կլինի օգնել այն անձանց, ովքեր ունեն արատներ, հաշմանդամություն կամ ինչ-ինչ հանգամանքներով պայմանավորված` կարող են դժվարություններ ունենալ հարցումը ներկայացնելիս: Եվրախորհրդի հանձնարարականի 4-րդ և 5-րդ պարագրաֆներում նշվում է, որ պետական մարմինը հնարավորինս պետք է օգտակար լինի տվյալ դիմողին, օգնի նրան ճիշտ ձևակերպել իր հարցումը: Բացի այդ, հատուկ դեպքերում (հաշմանդամություն ունեցող կամ անգրագետ մարդիկ, ծերեր, լեզվին չտիրապետող օտարերկրացիներ և այլն), երբ դիմողներն առանց օգնության ի վիճակի չեն ընկալել տվյալ փաստաթուղթը, իշխանությունները պետք է հնարավորության և տրամաբանության սահմաններում օգնեն նրանց: Իհարկե, տեղեկատվության ընկալման հարցում օգնություն ցուցաբերելը չի ներառում փաստաթղթերը թարգմանելու պարտականություն կամ բարդ տեխնիկական կամ իրավական խորհրդատվության տրամադրում:

Հնարավոր է` հարցումը չի ուղղվել ճիշտ մարմնին, որն ունի պահանջվող տեղեկությունը կամ դրա տրամադրումն իր լիազորությունների շրջանակից դուրս է: ՏԱ մասին օրենքը նշում է, որ այս դեպքում հարցումը ստացած մարմինը պարտավոր է գրավոր հար­ 35 ցումն ստանալուց հետո` 5-օրյա ժամկետում գրավոր տեղեկացնել այդ մասին, իսկ հնարավորության դեպքում նաև տրամադրել այդ տեղեկությունը տնօրինող մարմնի/կազմակերպության անվանումը, գտնվելու վայրը

Ըստ ՏԱ մասին օրենքի՝ գանձվող վճարի չափը չի կարող գերազանցել տրամադրման տեխնիկական ծախսը՝ թղթի, տպիչի ներկի կամ այլ նյութի ծախսը: 10 էջը գերազանցող տեղեկության համար գանձվող գումարի չափը չպետք է գերազանցի տեղեկության տրամադրման համար կատարված փաստացի և ողջամիտ ծախսերի չափը` ոչ ավելի, քան 10 (տասը) դրամը` յուրաքանչյուր գերազանցող տպագրված կամ պատճենահանված էջի համար, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով: Տեղեկություն տնօրինողը 5-օրյա ժամկետում գրավոր տեղեկացնում է դիմողին, եթե գրավոր հարցման մեջ նշված տեղեկությունը տրամադրելու համար անհրաժեշտ է կատարել լրացուցիչ աշխատանք՝ նշելով հետաձգման պատճառները և տեղեկություն տրամադրելու վերջնական ժամկետը: Տեղեկությունը պատրաստ լինելուց հետո, բայց ոչ ուշ, քան վերջնական ժամկետը լրանալուց 2 օր առաջ դրա մասին ծանուցում է դիմողին` անհրաժեշտության դեպքում նշելով տեղեկության տրամադրման դիմաց վճարման ենթակա գումարի չափը: Տասը էջը գերազանցող տպագրված կամ պատճենահանված տեղեկությունը տրամադրվում է տեղեկության տրամադրման դիմաց համապատասխան գումարի վճարման փաստը հավաստվելուց հետո մեկօրյա ժամկետում (ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշում):

Ոչ հավաստի կամ ոչ լրիվ տվյալներ պարունակող տեղեկություն տրամադրած մարմինը կամ կազմակերպությունն այդ տեղեկությունը ստացած անձի գրավոր հարցման հիման վրա պարտավոր է անվճար տրամադրել ճշգրտված տվյալներով տեղեկություն: Այս ընդհանուր կանոնից բացառություն են չորս մարմին՝ ՀՀ Պետական ռեգիստրը, Ճանապարհային ոստիկանությունը, ՀՀ կառավարությանը ենթակա Կադաստրի կոմիտեն և Ազգային արխիվը։ ՀՀ Ոստիկանության Ճանապարհային ոստիկանություն ծառայությունը տեղեկության տրամադրման համար գանձում է կատարում` անկախ այն բանից` այն գերազանցում է 10 էջը, թե ոչ: Տեղեկությունների տրամադրման հաշվին գանձում կատարելը նախատեսված է որպես ՀՀ Ոստիկանության Ճանապարհային ոստիկանություն ծառայության արտաբյուջետային ֆոնդի ձևավորման աղբյուր:

Նույն իրավիճակն է նաև ՀՀ կառավարությանը ենթակա Կադաստրի կոմիտեի դեպքում, որտեղից տեղեկություն ստանալու համար նույնպես վճար է սահմանված, անկախ այն բանից` այն գերազանցում է 10 էջը, թե ոչ: «Տեղեկատվության ­ազատության մասին» ՀՀ օրենքով չի առաջնորդվում նաև Ազգային արխիվը: Վերջինս առաջնորդվում է Արխիվային գործի մասին ՀՀ օրենքով, որը հնարավորություն է տալիս Արխիվին տեղեկության տրամադրումն իրականացնել վճարովի հիմունքներով: Բացի այդ, վերոնշյալ մարմինների կողմից տեղեկության տրամադրման համար սահմանված են վճարների տարբեր չափեր: Սա էլ իր հերթին խոչընդոտում է տեղեկատվության համար վճարների չափերի սահմանման միասնական չափորոշիչների ամրապնդմանը: 2020թ. կատարված բարեփոխում­ների շնորհիվ ՀՀ պետական ռեգիստրից տեղեկություն ստանալը լրատվամիջոցների համար դարձավ անվճար։

Օրինակ՝ հետևյալ հանգամանքները չեն կարող տեղեկատվության տրամադրումը մերժելու հիմք լինել.

» անհարմարություն կպատճառի պաշտոնատար անձին կամ գերատեսչությանը,
» գերատեսչությանը կներկայացնի ոչ շահեկան լույսի տակ,
» դիմողի գործը չէ,
» տրամադրվող տեղեկատվությունը կարող է թյուր ընկալվել դիմողի կամ ԶԼՄ­-ի կողմից:

ՏԱ մասին օրենքը սահմանում է նաև հարցումը մերժելու լրացուցիչ հիմքեր. Գրավոր հարցման պատասխան չի տրվում, եթե՝
1) հարցմանը ներկայացվող պահանջները կատարված չեն,
2) պարզվում է, որ դրա հեղինակի ինքնությանը վերաբերող տվյալները կեղծ են,
3) դա նույն անձի կողմից նույն տեղեկությունը ստանալու պահանջով վերջին 6 ամսվա ընթացքում ներկայացված երկրորդ դիմումն է, բացառությամբ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված դեպքի (այն տեղեկությունը, որի հրապարակումը կարող է կանխել պետական և հասարակական անվտանգությանը, հասարակական կարգին, հանրության առողջությանն ու բարքերին, այլոց իրավունքներին և ազատություններին, շրջակա միջավայրին սպառնացող վտանգը),
4) տեղեկության տրամադրումը կարող է մերժվել նաև այդ տեղեկության տրամադրման համար սահմանված գումարը չվճարելու դեպքում:

Տեղեկություն տնօրինողը կարող է չպատասխանել բանավոր հարցմանը, եթե տվյալ պահին դա խոչընդոտում է իր հիմնական պարտականությունների կատարմանը, բացառությամբ օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված դեպքերի։ Եթե բանավոր հարցմանը պատասխանելու համար տեղեկություն տնօրինողը պետք է շեղվի իր հիմնական պարտականությունների կատարումից և ըստ էության թերանա դրանք կատարելուց, ապա նա կարող է չպատասխանել բանավոր հարցմանը, բացառությամբ օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված այն դեպքերի, երբ պահանջվող տեղեկությունը հայտնելը կարող է կանխել պետական և հասարակական անվտանգությանը, հասարակական կարգին, հանրության առողջությանն ու բարքերին, այլոց իրավունքներին և ազատություններին, շրջակա միջավայրին, անձանց սեփականությանն սպառնացող վտանգը:

Տեղեկության տրամադրումը մերժելիս պետք է նշել՝ արդյոք ձեր գերատեսչությունում առկա չէ պահանջվող տվյալը, թե առկա է, բայց այն պարունակում է օրենքով պահպանվող գաղտնիք, հետևաբար տրամադրման ենթակա չէ։ Եթե մերժում եք տեղեկության տրամադրումը այն պատճառով, որ փաստաթուղթը հնարավոր չէ գտնել կամ չունեք այդ տեղեկությունը, դիմողը պետք է համոզված լինի, որ դուք ձեռնարկել եք ողջամիտ բոլոր քայլերը փաստաթուղթը կամ տեղեկությունը գտնելու համար: Եթե հետագայում դիմողը բողոքարկի ձեր պատասխանը, պետք է կարողանաք ապացուցել, որ իսկապես ձեռնարկել եք հնարավոր բոլոր միջոցները տեղեկությունը գտնելու համար։

Այսպիսով, տեղեկատվությունը կարող է սահմանափակվել միայն «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում: Մերժողը պարտավոր է հիմնավորել մերժումը: Մերժումը պետք է լինի միայն գրավոր, որում պետք է հստակ հիմնավորված լինի մերժումը՝ դիմողին տեղեկացնելով մերժման հիմքերը՝ հղում անելով օրենքով սահմանված այն կոնկրետ բացառությանը, որին առնչվում է պահանջվող տեղեկատվությունը՝ նշելով, թե օրենքի ո՛ր դրույթի համապատասխան է մերժվում տվյալ տեղեկության տրամադրումը:

Ամփոփելով նշենք նաև, որ տեղեկատվության ազատության ցանկացած սահմանափակում պետք է
ա) նախատեսված լինի օրենքով,
բ) անհրաժեշտ լինի հոդվածում տեղ գտած նպատակներից որևէ մեկի պաշտպանության համար, այսինքն՝ լինի արդարացված,
գ) սահմանափակումը պետք է անհրաժեշտ լինի ժողովրդավար հասարակության համար: Բացարձակ սահմանափակումն անընդունելի է:

Որպեսզի ճիշտ կիրառվեն վերը նշված սահմանափակումների հիմքերը, ԱՐՏԻԿԼ 19 միջազգային կազմակերպությունն իր մշակած ՏԱ մոդելային օրենքում առաջարկում է երեք մասից բաղկացած ստուգում, որը պետք է կատարի պետական մարմինը տեղեկատվության տրամադրումը մերժելուց առաջ:

Ըստ այդ ստուգման թեստի` տեղեկատվությունը կարող է դասվել սահմանափակումների շարքը, եթե՝
» տեղեկատվությունը վերաբերում է օրենքում շարադրված նպատակներին,
» բացահայտումը կարող է զգալի վնաս հասցնել այդ նպատակին,
» նպատակին հասցված վնասը կարող է շատ ավելի մեծ լինել, քան հասարակության հետաքրքրվածությունն այդ տեղեկատվության նկատմամբ:

Երբ տեղեկատվության միայն մի մասը կարող է տրամադրվել, պետական մարմինները պարտավոր են տալ փաստաթղթի պատճենը, որից հանված է հրապարակման ոչ ենթակա տեղեկությունը, և ոչ թե ընդհանրապես մերժեն տեղեկություն ստանալու հարցումը: Կառավարության N 1204-Ն որոշման մեջ ամրագրվել է «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված այս դրույթը: Որոշման 2-րդ հավելվածի 6-րդ կետի համաձայն` եթե պահանջվող տեղեկության մի մասը պարունակում է տվյալներ, որոնց տրամադրումը ենթակա է մերժման, ­ապա տեղեկություն է տրամադրվում մնացած մասի վերաբերյալ` նշելով չտրամադրման հիմքերը (օրենքի համապատասխան նորմը):

Միաժամանակ Կարգի 2-րդ հավելվածի 7-րդ կետի համաձայն՝ սույն կարգի 6-րդ կետով սահմանված դեպքում տեղեկությունը (տրամադրման ենթակա փաստաթուղթը) պետք է տրամադրվի մերժման ենթակա տեղեկություններն անընթեռնելի դարձնելու (ծածկելու, սևացնելու կամ ջնջելու) միջոցով` չխմբագրելով տեղեկության (փաստաթղթի) մնացած մասը: Եթե տեղեկություն տն­օրի­նողի կողմից տրամադրվող տեղեկության նշանակալի (տասնհինգ և ավելի տոկոս) մասը պետք է անընթեռնելի դարձվի, ապա տեղեկությունը կարող է տրամադրվել թույլա­տրելի էջերի կամ քաղվածքի տեսքով:

Տեղեկատվությունը մասնակիորեն տրամադրելու այլ եղանակներ նույնպես կան: Կարելի է նշել փաստաթղթից հանված էջերի համարները կամ ջնջել նախադասություններն ու պարբերությունները, որպեսզի հարցում ներկայացնողը տեսնի, թե փաստաթղթի որ մասն է սահմանափակվել: Օրինակ, եթե պահանջվող փաստաթուղթը պարունակում է նաև անձնական տվյալներ, տեղեկություն տնօրինողը կարող է փակել, ջնջել անձնական տվյալները (ապանձնավորել) և այնպես տրամադրել փաստաթուղթը, որ բացառվի անձի նույնականացումը։ Պատասխանում անհրաժեշտ է պարզ մատնանշել, թե տրամադրվող փաստաթղթի որ հատվածում և որքան տեղեկություն է ջնջվել:

Եթե փաստաթուղթը տպագիր է, ապա ջնջումները կարելի է կատարել պատճենելիս սահմանափակման ենթակա հատվածը սպիտակ թղթով ծածկելու միջոցով: Էլեկտրոնային փաստաթղթի դեպքում պատճենի վրա պետք է հստակ նշվի, թե փաստաթղթի որ հատվածներն են ջնջվել, օրինակ՝ այդ հատվածները բաց (չգրված) թողնելով: Միաժամանակ, փաստաթղթի տրամադրման ժամանակ չպետք է ընտրել այնպիսի ձև, որը կբացահայտի գաղտնի տեղեկատվությունը:

ՏԱ մասին օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն.

Տե­ղե­կատվութ­յան տրամադրման մեր­ժու­մը կա­րե­լի է բո­ղո­քարկել խախ­տու­մ թույլ տված մարմ­նի վե­րա­դա­սին: Քաղաքացիները կարող են բողոքել՝ մարմնից պահանջելով ներքին կարգով վերանայել մերժումը: Բողոքի հետ անհրաժեշտ է կցել նաև մարմնից 46 ստացած այն պատասխան-մերժումը, որը բողոքարկում են: Եթե վերադասն ուժի մեջ է թողնում մերժումը, քաղաքացին, որպես հաջորդ քայլ, կարող է դիմել մարդու իրավունքների պաշտպանին կամ ուղղակի դատարան: Անձնական տվյալների պաշտպանությանը և տեղեկատվության ազատությանն առնչվող գործերում քաղաքացիները կարող են դիմել նաև ՀՀ ԱՆ Անձնական տվյալների պաշտպանության գործակալություն։ Ի դեպ, այս մարմիններին կարելի է դիմել նաև առանց վերադասության կարգով բողոքարկելու:

Բո­ղո­քարկ­ման երկ­րորդ փու­լը պե­տա­կան լիա­զոր­ված ան­կախ մարմ­նին դի­մելն է: ՀՀ­-ում այդ լիազորություններով օժտված է ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանը, որի լիազորությունների մեջ է մտնում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց կողմից ՀՀ Սահմանադրությամբ և օրենքներով, ՀՀ միջազգային պայմանագրերով նախատեսված մարդու և քաղաքացու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների խախտման վերաբերյալ բողոքների քննումը՝ համաձայն «Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածի 1-ին կետի: Ի դեպ, պաշտպանն ունի միայն խախտումը թույլ տված մարմնին խախտումը վերացնելու մասին առաջարկություն կամ միջնորդություն ներկայացնելու լիազորություն: Այս առաջարկությունը, սակայն, չունի պարտադիր բնույթ:

Որ­պես այ­լընտ­րանք` բո­ղո­քարկ­ման երկ­րորդ փու­լը կա­րող է ի­րաց­վել դա­տա­կան հա­մա­կար­գի մի­ջո­ցով: Ի դեպ, քանի որ ըստ Սահմանադրության մարդիկ ունեն իրավունքների և ազատությունների դատական պաշտպանության իրավունք, հետևաբար դատարան կարող են դիմել առանց պաշտպանության առաջին երկու մեխանիզմներին դիմելու: Կարելի է նաև դիմել մասնագիտացած հասարակական կազմակերպություններին, որոնք տրամադրում են իրավաբանական խորհրդատվություն և աջակցություն, օրինակ՝ Ին­ֆոր­մա­ցիա­յի ա­զա­տութ­յան կենտ­րոն ՀԿ-ին՝ www.foi.am: Կենտրոնին կարող եք դիմել նաև դուք տեղեկություն տրամադրելու գործընթացում առաջացած հարցերի դեպքում խորհրդատվություն ստանալու նպատակով։